O srpskom i hrvatskom jeziku i prevodu

Napisala: Dijana Jelenkov

Ako vam neko skrene pažnju na činjenicu da je neka djevojka veoma lijepa, sasvim je sigurno da vam neće biti potreban prevod kako biste razumeli njegovu misao. S druge strane, ako vas sagovornik obavesti da ga možete posetiti u ožujku ili travnju, još bolje u svibnju, ali nikako u lipnju jer je tada na godišnjem odmoru u inozemstvu, postoji verovatnoća da ćete potražiti pomoć rečnika da biste bili sigurni u značenje makar jednog dela date poruke.

Prevod tekstova sa srpskog na hrvatski i obrnuto danas nude prevodilačke agencije i sudski tumači; uputstva za upotrebu i deklaracije proizvoda mogu se pročitati kako na jednom, tako i na drugom jeziku; krajem devedesetih prevedeno je i prvo književno delo sa srpskog jezika na hrvatski – roman autora Zorana Živkovića „Vremenski darovi“, a velika medijska buka svojevremeno se digla i oko prevoda igranog filma “Rane”. Da li je za razumevanje hrvatskog jezika od strane govornika srpskog, kao i obrnuto, potrebno prevođenje, ili su u pitanju jezici koji su međusobno razumljivi i samim tim prevod postaje aktivnost koja u datom slučaju gubi smisao i potrebu?; da li uopšte možemo govoriti o dva različita jezika, ili je reč o varijantama jednog jezika? – pitanja su oko kojih se stručnjaci u lingvističkim krugovima veoma često ne slažu.

Šta na ovu temu kaže istorija?

Jezici koje danas nazivamo srpskim i hrvatskim u najvećem delu 19. i 20. veka smatrani su „delovima“  zajedničkog jezika, u koji su takođe spadali i današnji bošnjački i crnogorski. Ideje o stvaranju jedinstvenog književnog jezika Južnih Slovena postojale su već u prvoj polovini 19. veka, a od posebnog značaja za njegovo zvanično formiranje bila je godina 1850. i sklapanje Bečkog književnog dogovora, koji je potpisalo osmoro književnika sa srpske, hrvatske i slovenačke strane, a čiji su glavni potpisnici bili Vuk Karadžić i Ivan Mažuranić. Ovim dogovorom za osnovu zajedničkog književnog jezika uzeto je štokavsko narečje ijekavskog izgovora.

U 20. veku, u tadašnjoj Kraljevini Jugoslaviji zvanični književni jezik dobija ime srpsko-hrvatsko-slovenački, da bi se kasnije u SFRJ ustalio naziv srpskohrvatski ili hrvatskosrpski, koji je u lingvističkim krugovima i danas u upotrebi. (Smatra se da je ovaj naziv prvi put upotrebio Jakob Grim još 1824. godine, u predgovoru za nemačko izdanje Vukove “Pismenice srpskoga jezika”.) Nešto više od jednog veka nakon Bečkog, 1954. sklopljen je i Novosadski dogovor, prema kome je književni jezik koji se razvio oko Beograda i Zagreba kao dva glavna središta zapravo jedinstven jezik sa dve ravnopravne izgovorne varijante – ekavskom i ijekavskom, i dva pisma, ćirilicom i latinicom. Dogovor koji je tada potpisalo 25 lingvista i pisaca iz Srbije, Hrvatske i Bosne i Hercegovine i 64 kulturna i naučna radnika izveo je zaključak o potrebi izrade rečnika i pravopisa savremenog srpskohrvatskog književnog jezika, te sprečavanja „samovoljnog prevođenja“ i nužnosti poštovanja originalnih tekstova autora.

I u godinama postojanja zajedničkog srpskohrvatskog jezika u službenoj upotrebi, kao i nakon prestanka njegove zvanične upotrebe uporedo sa raspadom Jugoslavije, pojavljuju se lingvističke studije i rasprave koje potenciraju razlike između srpskog i hrvatskog, zastupajući gledište da je reč o dvama zasebnim jezicima, naspram onih koje se zalažu za suprotno mišljenje, ističući nihove sličnosti i međusobnu razumljivost.

Tako tridesetih godina prošlog veka srpski lingvista Radosav Bošković u časopisu „Naš jezik“ razmatra razlike u leksici i stilu srpskog i hrvatskog jezika, navodeći između ostalog parove kao što su muzika i glazba, registar i kazalo, firma i tvrtka… U istom periodu hrvatski filolog Julije Benešić u Varšavi objavljuje „Gramatiku jezika hrvatskog ili srpskog“, u kojoj jedno poglavlje posvećuje upravo jezičkim različitostima, navodeći 1400 „hrvatsko-srpskih razlikovnica“. Prema rečima samog autora, popis je namenjen pre svega poljskim prevodiocima književnih dela na hrvatski ili srpski jezik. Nekoliko godina kasnije, iz štampe izlazi lingvistička studija pod nazivom „Razlike između hrvatskoga i srpskoga književnog jezika“ autora Petra Guberine i Krunoslava Krstića, koju otvara rasprava naslovljena „Zašto možemo govoriti o posebnom hrvatskom književnom jeziku“. U svom delu autori se osvrću na jezičke osobine iz domena fonetike, morfologije, leksike, sintakse i stilistike koje „karakteriziraju današnji hrvatski i današnji srpski književni jezik“ – primera radi, kao neke od bitnih razllika navode različit gramatički rod određenih imenica u dva jezika (drška prema držak, uput prema uputa i sl.), završetak –isati u srpskim naspram -irati u istom obliku hrvatskih glagola (cirkulisati i cirkulirati, kontrolisati i kontolirati), veću zastupljenost infinitiva u hrvatskom naspram konstrukcije da+prezent u srpskom jeziku itd.

U periodu nakon devedesetih godina prošlog veka pojavljuje se niz razlikovnih rečnika i priručnika, a jedno od novijih izdanja na ovu temu je “Srpsko-hrvatski objasnidbeni rječnik” profesora zagrebačkog Filozofskog fakulteta Marka Samardžije. U svojoj knjizi u kojoj, kako navodi, čitaocima nudi objašnjenja onih leksema u srpskom jeziku koje bi govornicima hrvatskog mogle biti nepoznate ili teške za razumevanje, potrebu za postojanjem ovakvog priručnika autor objašnjava činjenicom da su u decenijama nakon raspada SFRJ u Hrvatskoj odrastali naraštaji “s hrvatskim jezičnim osjećajem (jezičnom kompetencijom), drugačije jezično odškolovani, koji u dodiru sa srpskim jezikom (…) zastaju nesigurni i zbunjeni jer im je velik dio toga leksika razumljiv, dio sličan vlastitomu, ali i jedan dio nepoznat i nerazumljiv, pogotovo kad su posredi nazivi i nestandardnojezičke lekseme”. Izvinjenje i isprika, saučešće i sućut, patika i tenisica, nasušan i svagdanji, snishodljiv i udvoran, neki su od primera leksema potencijalno problematičnih za razumevanje, koje Samardžija navodi u svojoj studiji.

S druge strane, nasuprot stavovima koji u prvi plan stavljaju razlike, u novije vreme mogu se čuti i lingvisti koji se zalažu ne samo za isticanje sličnosti između srpskog i hrvatskog, već i za ideju da je u pitanju jedinstven jezik. I dok je prema nekim jezičkim stručnjacima reč o makrojeziku – jeziku koji se sastoji od više srodnih, ali ipak zasebnih jezika, drugi su skloniji da ga određuju kao policentričan ili pluricentričan jezik, odnosno jedan jezik koji se ostvaruje u više (u ovom slučaju četiri) standardizovanih varijeteta. Ovakvi stavovi vraćaju nas na priču o srpskohrvatskom kao jedinstvenom, zajedničkom jeziku ovih prostora, pri čemu se zagovornici date ideje pozivaju na kriterijume na osnovu kojih se, sa lingvističke tačke gledišta, određuje kada se radi o jednom, a kada o dva različita jezika. Kada je reč o komunikativnom kriterijumu, odnosno međusobnoj razumljivosti, prelazni stadijum podrazumeva zajedničko leksičko blago između 75 i 85 procenata; prema rečima lingvista poput Ivana Klajna ili Snježane Kordić, jezičkog stručnjaka iz Hrvatske, razumljivost između hrvatskog i srpskog je gotovo sto odsto, te samim tim nema mesta podeli na dva različita jezika, pa ni potrebi za prevođenjem književnih tekstova ili titlovanjem filmova i serija. Štaviše, razumljivost je veća nego kod varijanata nekih drugih policentričnih jezika u svetu, kakvi su engleski, nemački, francuski, španski i drugi, navodi Kordić, ističući da je u ovom slučaju količina zajedničkih jezičkih jedinica daleko veća od varijacija.

Među pobornicima ideje o zajedničkom jeziku je i lingvista Ranko Bugarski, koji je na ovu temu prošle godine objavio knjigu pod nazivom “Govorite li zajednički?”, napominjući da zajednički jezik sam i dalje naziva srpskohrvatskim. Pojavom ovog dela obeležena je prva godišnjica Deklaracije o zajedničkom jeziku, koju je 2017. potpisalo preko 200 lingvista, književnika i drugih stručnjaka iz Srbije, Hrvatske, Crne Gore i Bosne i Hercegovine, a koja zastupa upravo ideju o policentričnom standardnom jeziku sa četiri međusobno ravnopravne varijante. U tekstu Deklaracije između ostalog se ističe da različitosti među varijantama “doprinose ogromnom bogatstvu zajedničkog jezika”, te se poziva na ukidanje svih oblika jezičke segregacije i diskriminacije u obrazovnim i javnim ustanovama, kao i na “izbegavanje nepotrebnih, besmislenih i skupih ‘prevođenja’ u sudskoj i administrativnoj praksi, kao i u sredstvima javnog informisanja”.

A ako još uvek niste sigurni kada je najbolje da posetite gorepomenutog prijatelja u Hrvatskoj – na put možete krenuti u martu ili aprilu, najbolje u maju, ali nikako u junu, kada je dotični na godišnjem odmoru u inostranstvu.