Latinski jezik – „život“ nakon „izumiranja“

Prevodilačka agencija Libra u svom timu ima sudske tumače za latinski jezik,
a Nataša Živković ovim tekstom ukazaće na univerzalni aspekt datog jezika.

Latinske sentence:

A priori (Unapred), A posteriori (Po onom što dolazi kasnije), Causa finita est (Stvar je svršena), De facto (U stvari, stvarno, zapravo, uistinu, zaista), De gustibus non est disputandum (O ukusima ne treba diskutovati), Facta, facta, non verba! (Dela, dela, ne reči!), Homo homini lupus (Čovek je čoveku vuk), Lege artis (Po pravilima struke), Legi, intellexi, condamnavi (Čitah, razumeh i osudih), Pro et contra (Za i protiv), Veritas vincit (Istina pobjeđuje), Vox populi, vox dei (Glas naroda je Božiji glas)…

Samo su neke od mnogih sa kojima se svakodnevno susrećemo. Iako je latinski jezik jedan od onih koje nazivamo mrtvim (izumrlim), rekli bismo da još uvek živi.

Koristio se u rimskoj književnosti, a u srednjem veku latinski je dominantan jezik koji prevazilazi granice svoje zemlje, tzv. linqua franca. Kao jezik koji nema živih govornika (osim što se koristi u Vatikanu, naročito za vreme mise) i samim tim se ne menja, latinski je jezik nauke i kulture i kao takav prisutan je i danas. Iz različitih dijalekata latinskog jezika razvili su se romanski jezici. Mnogi termini (i ne samo termini), kao značajan deo sveukupne leksike, vode poreklo iz latinskog jezika. Dakle, njegov značaj je veliki, a tragovi i danas vidljivi.

Latinski pripada indoevropskoj porodici jezika i to italskoj grupi iz koje se razvila romanska grupa jezika. Pretpostavlja se da su se svi indoevropski jezici razvili iz jednog jezika – praindoevropskog koji se kasnije podelio na različite jezike. Jedan od njih je bio praitalski i njime su verovatno govorili Italci koji su dve hiiljade godina pre nove ere naseljavali Apeninsko poluostrvo. Svi italski jezici, osim latinskog, izumrli su do početka nove ere.

Latinski jezik (lingua Latina, lingua Romana) je dobio ime po pokrajini Laciju (Latio) čije je sedište Rim. Kako su Rimljani u periodu 8–2. veka pre nove ere širili svoju vlast na Italiju, veći deo Evrope i obalni pojas severne Afrike i Male Azije, sa vlašću su nametali i svoj jezik – latinski.

Najstariji pisani spomenici latinskog jezika su: Duenosov (Bonusov) natpis (urezan na posudi za piće) iz 7. ili 6. veka p. n. e. i Lapis niger (Crni kamen), natpis sa Foruma, iz 6. veka p. n. e. Oba su pronađena krajem 19. veka.

Kako se razvio latinski jezik?

U 6. veku p. n. e. počinje razvoj rimske pismenosti i književnosti, a među prvim predstavnicima, najznačajniji su autori Livije Andronik i Gnej Nevije (oko 240. godine stare ere). Tokom prvog veka pre nove ere, latinski se standardizuje i nastaje klasični latinski koji postaje uzor. Svoj vrhunac latinski dostiže u vreme Cezara, Cicerona, Vergilija, Horacija, tzv. zlatno doba.

Tokom prvih pet vekova nove ere, klasični latinski se uči u školama i na njemu pišu autori dok se govorni latinski (sermo cotidianus) nastavlja razvijati i raslojavati. Iz narodnih dijalekata nastali su romanski jezici (francuski, portugalski, rumunski, španski, italijanski, katalonski) u ranom srednjem veku. Klasični latinski se u tom periodu upotrebljava u crkvenoj službi, politici, književnosti i nauci. U doba humanizma i renesanse, klasični latinski se obnavlja zahvaljujući knjževnoumetničkim delima antičke starine koja su tada otkrivena. Tako razvijen i obnovljen klasični latinski zadržava svoju gramatiku vernu onoj iz ranijeg perioda. I tokom 18. veka on se koristi u nauci, politici i književnosti.

Stari Rimljani su se služili latinicom, najraširenijim pismom današnjice.

Latinica svoje korene nalazi u sumerskom piktografskom pismu iz kojeg se razvilo ideografsko (pojmovno). Prapostojbina ideografskog pisma je Mesopotamija (iz njega se potom razvilo klinasto pismo). Iz ideografskog pisma nastalo je slogovno (silabičko). Od slika, preko znakova, došlo se do fonema čime je nastalo fonetsko, odnosno alfabetsko pismo. Alfabetsko pismo nastalo je na području semitskih jezika (istočno Sredozemlje). Smatra se da su alfabet pronašli Feničani (13. v. p. n. e.) ili pak da su najzaslužniji za njegovo širenje. Tadašnji alfabet imao je znakove samo za konsonante (22 grafeme) i naglo se širio na istok i zapad. U periodu od 10. do 8. veka pre nove ere, na zapadu nastaje grčko pismo, a semitsko poreklo se sačuvalo u nazivima grčkih fonema. Grci dodaju i vokale. Grčki alfabet dolazi u Italiju tokom 8. veka pre nove ere, a donose ga Grci sa Halkidikija koji osnivaju svoju koloniju nedaleko od Napulja (danas). Od Grka ga preuzimaju Etrurci, a od njih potom i Rimljani.

Gramatika latinskog jezika

Evo nekoliko pojedinosti u vezi sa gramatikom latinskog jezika. Kao i u srpskom jeziku, u latinskom se imenice, zamenice, pridevi i neki brojevi menjaju po rodu, broju i padežu.

Dakle, dekliniraju se, samo što je broj padeža u latinskom za jedan manji nego u srpskom – prvih pet padeža se poklapa, a šesti padež – ablativ odgovara našem instrumentalu i lokativu. Glagoli se menjaju po licima, vremenima i načinima (razlikuju se tri načina i šest vremena).

U latinskom jeziku razlikujemo devet vrsta reči. Takođe, razlikuju se dva izgovora – klasični (do propasti Zapadnog rismkog carstva, 5. vek) i tradicionalni (posle 5. veka).

Ovde se priča o latinskom jeziku ne završava. Osvrt na poreklo, razvoj, pismo i gramatiku samo će malo približiti sliku. Kao i svaki, a posebno jezik starine, latinski zahteva ozbiljno proučavanje.

Za jezik koji izgubi svoje govornike, one koji se njime služe u svakodnevnoj komunikaciji, kažemo da je mrtav.

Ovo naročito važi za izumrle jezike nestalih civilizacija.

Za latinski jezik (kao i za druge klasične jezike – starogrčki, staroslovenski, arapski, koptski, sanskrt) možemo reći da još uvek živi – civilizacijski i kulturno-istorijski iako je u lingvističkom smislu već vekovima mrtav.

U ovom slučaju, granica između života i smrti je uslovno prihvatljiva.

Napisala: Nataša Živković